Sophia, de wijsheid van het kind
en de mens van de toekomst
Door Harrie Salman
Kinderen kunnen soms verrassend wijze uitspraken doen. Dat hebben ze zelf niet door en ze weten ook niet waar hun wijsheid vandaan komt. Het is alsof het een stukje ‘kosmische wijsheid’ is dat weer verloren gaat als ze ouder worden. Oudere mensen kunnen ook wijze woorden spreken, die echter de vrucht van hun leven zijn en voortkomen uit hun levenservaring. Dergelijke wijze oude mensen kunnen ook in andere opzichten weer als kinderen zijn geworden. Daarmee lijkt zich de cirkel van het leven weer te sluiten, maar bij nader inzien is het toch een spiraalbeweging omhoog, waarin het bewustzijn van mensen zich ontwikkelt.
Er is door wetenschappers op gewezen, zoals al in de 19e eeuw door de Duitse bioloog Ernst Haeckel, dat we in ons individuele ontwikkelingsproces de wordingsgeschiedenis van de mensheid herhalen voordat we nieuwe kwaliteiten kunnen ontwikkelen. In dit artikel zullen we deze parallel wat verder uitwerken en voor het onderwijs vruchtbaar maken. Dit doen we aan de hand van de ontwikkeling van de in onze cultuur nauwelijks bekende gestalte van de goddelijke Wijsheid. Alleen in de Russische cultuur heeft zij een eigen plaats in het christendom gekregen als Sophia Premudrost’ Bozjii (Sophia de Wijsheid van God).
In het Oude Testament speelt zij de centrale rol in de zogenaamde Wijsheidsboeken. Dit zijn bijvoorbeeld de boeken van Spreuken, de Wijsheid van Salomon en de Wijsheid van Jezus Sirach. Hierin spreekt de Wijsheid (in het Grieks: Sophia, en in het Hebreeuws: Chokma) tot ons. In hoofdstuk 8 van Spreuken komt zij uitgebreid aan het woord, evenals in hoofdstuk 24 van Jezus Sirach. Zij zegt dat zij erbij was toen God de wereld schiep en dat zij zijn lieveling was, volgens een andere vertaling de uitvoerster van de schepping.
Waarom deze boeken in de Bijbel staan is voor veel theologen een raadsel. Dit probleem lost zich op als we weten dat Jahweh geen “eenzame vrijgezel” was die in de tempel van Jerusalem werd vereerd. In de periode dat de tempel van koning Salomo bestond, van ca 1000 tot 586 voor Chr., werd gedurende 2/3 van deze periode ook een godin als zijn metgezel vereerd. Zij heette Asjera, een godin uit de cultuur van Kanaän, die in Egypte als Isis werd vereerd en in andere landen van het Midden Oosten als Astarte. Zij was de godin van de vruchtbaarheid, de koningin van de hemel, en de godin van de wijsheid. Zij is de Wijsheid van God die in de Wijsheidsboeken aan het woord is. Archeologen hebben ontdekt dat de families in het oude Israël een huisaltaartje hadden waar een beeldje van haar stond. De vrouwen speelden hier een priesterlijke rol. Zij weefden kledingstukjes voor deze beeldjes en bakken koeken voor haar, die haar afbeeldden.
In verschillende fasen heeft de goddelijke Wijsheid de ontwikkeling van de mensheid begeleid. In de eerste fase was zij de verpersoonlijking van de kosmische wijsheid die door de aartsengel Michael werd beheerd. De wijze woorden uit de Bijbel en uit de wijsheidsliteratuur van de oude culturen werden beleefd als door haar geïnspireerd. Zij inspireert ook de kinderen in hun wijze uitspraken. Rudolf Steiner sprak van een onbewuste wijsheid die in oude tijden de wijsheid van het hart was. Wat in onze cultuur vroeger door iedereen als deze wijsheid van het hart kon worden beleefd, vinden we meestal alleen nog bij de kinderen. Zij leven als het ware nog met het bewustzijn uit het paradijs, zeker in de eerste drie jaar van hun leven, maar vallen daar uit als zij met hun bewustzijn op aarde landen en “aarde-mensen” worden.
Vanaf de 7e eeuw voor Christus begon in Griekenland de ontwikkeling van het denken met het verstand. Dit gebeurde met name in de filosofie. Aan de mensheid werd door de aartsengel Michael stap voor stap het kosmische denken toevertrouwd. Sophia werd in deze ontwikkeling tot Philo-Sophia (liefde voor de Wijsheid). Dit is de tweede fase. Veel filosofen hebben de Filosofie in hun denkprocessen als een reëel wezen beleefd dat hen inspireerde tot hun wijze gedachten. De filosofen hebben het menselijke denkvermogen ontwikkeld in hun onderricht in de vorming van begrippen en toepassing van de wetten van de logica. Hiermee is de filosoof Aristoteles begonnen.
In het onderricht van de filosofen is in de loop van de middeleeuwen het menselijke verstand gevormd, dat aan het eind van deze tijd voor iedereen beschikbaar kwam. Daarmee begint het intellectuele denken dat het denken met het hart aflost en zich via het moderne onderwijs over de wereld verspreidt. De mensheid begon daarmee de band met de geestelijke wereld te verliezen en kwam daarmee in de greep van het materialistische denken. Het verstand is niet in staat de wereld van de geest te bereiken. Het is zelfs de vraag of ons verstand ons in staat stelt de belangrijke beslissingen te nemen. Daarvoor zijn heel andere vermogens nodig, zoals ons geweten, onze intuïtie, onze fantasie, en ook de liefde.
In het onderwijs van vandaag wordt het verstand in toenemende mate aangesproken. Digitaal onderwijs richt zich op het intellectuele denken van kinderen. De verdere ontwikkeling van de artificiële intelligentie zal leiden tot een triomf van het verstand. Dit zal de almacht van de materialistische wetenschap versterken en de uitbouw van de opkomende totalitaire samenleving ondersteunen. We zien dit in de plannen voor de Grote Reset, waarin niet alleen op het gebied van de gezondheidszorg, maar ook op die van het onderwijs, het milieu, de voedselvoorziening en 5G technologische innovaties worden verheerlijkt die door een wereldregering moeten worden doorgevoerd.
Om het spirituele te redden en te voorkomen dat er een “transhumane” mens ontstaat die geen mens meer kan worden genoemd, maar een intelligent dier, hebben we de Wijsheid nodig. En nu in de derde fase van haar ontwikkeling. Deze fase is met de antroposofie begonnen. Rudolf Steiner omschreef dit als “het bewustzijn van ons menszijn”. Wie we als mensen in onze mogelijkheden werkelijk zijn, wordt volledig miskend door het intellectuele denken. We kunnen in de ontdekking van onze menszijn worden geholpen door het wezen Antropo-Sophia. Steiner beschrijft haar als een wezen dat elk mens wil begeleiden op zijn en haar ontwikkelingsweg, waarin we ons ware wezen kunnen verwerkelijken. Zij spiegelt ons ons ware wezen, dat ons tot bewustzijn komt als we ons spiritueel ontwikkelen en weer met ons hart leren denken – en dat te verbinden met ons verstand.
Op deze wijze kunnen we de wijsheid, die in onze intellectuele ontwikkeling – al vanaf onze jeugd – verloren is gegaan, opnieuw ontdekken en tot spreken brengen. In een vierde fase van de ontwikkeling van de Wijsheid kunnen we ons voorstellen dat de Wijsheid in onze ziel zelf gaat leven. Steiner stelde zich dat zo voor dat ons astraallichaam dan door ons Ik is gereinigd van allerlei dubbelgangeraspecten (onbewuste patronen in onze denken, voelen en willen, waarin negatieve wezens werkzaam zijn geworden die ons ware menszijn verduisteren). In het christendom van de innerlijke weg werd dit gelouterde, door het Ik omgevormde astraallichaam “Jonkvrouw Sophia” genoemd. In dit astraallichaam kan ons hogere Ik worden geboren en kan de Wijsheid op een bewuste wijze van ons uitgaan. Maria, de moeder van Jezus, was het voorbeeld voor deze innerlijke omvorming. Vanuit deze innerlijke wijsheid kunnen wij ook elkaar spiegelen en begeleiden.
Daarmee hebben we vier historische fasen, die elk mens ook individueel kan doormaken:
Onbewuste wijsheid – Isis-Sophia, Asjera
Philo-Sophia, leerschool van het verstand
Anthropo-Sophia als onze (spiegelende) begeleidster
Jonkvrouw Sophia als de nieuwe bewuste wijsheid
In het onderwijs, in volwasseneneducatie, biografielabs en in het werken aan onszelf kunnen we de weg door deze fasen mogelijk maken. Dit vereist voor het onderwijs dat we als leerkrachten een beeld hebben van de ontwikkeling van de mens naar een bewuste wijsheid, die is gebouwd op de ontplooiing van de hele mens, niet alleen zijn verstand. De weg naar het hart moet worden geopend, evenals de ontwikkeling van de fantasiekrachten, de morele krachten en het betrekken van de ouders bij de bewustwording van de eenzijdigheden van de moderne intellectuele cultuur. Er is een spirituele cultuur nodig, waarin mensen beseffen dat zij begeleiding nodig hebben bij het ontdekken van hun innerlijke, bewuste wijsheid. Daarvoor zijn nieuwe vormen van volwasseneneducatie en bewustwording van onze biografische processen nodig.
We staan voor de uitdaging onze ondergaande cultuur te redden van het dode intellectuele denken door de bewustwording van onze spirituele kant en door een bewuste verbinding met de wereld van de godinnen en van Moeder Aarde. Zo staat het schoolkind voor de zware taak de verbinding met zijn hart open te houden, de krachten die in zijn astraallichaam werken vanuit zijn groeiende Ik-bewustzijn te beheersen, en zijn menselijkheid te redden in een wereld van techniek en gedragsmanipulatie. De verbinding met het innerlijke kind en zijn wijsheid moet door iedereen worden hersteld om te groeien in wijsheid en mensen van de toekomst te worden. We kunnen elkaar daarbij helpen.
© De Grondsteen 2024
