Gemeenschapscoaching op het Ubuntuplein
Bericht uit het veld
Nieuwe gemeenschapsvorming op het Ubuntuplein in Zutphen
Bericht uit het veld door gemeenschapscoach Ingrid Busink
Als gemeenschapscoach begeleid ik al twee jaar het woonproject 'Ubuntuplein' bij vraagstukken van gemeenschapsvorming en gedragen besluitvorming. Deze woongemeenschap heeft een Abonnement gemeenschapscoaching, waardoor het makkelijker is mij uit te nodigen zodra er zich vragen voordoen. Het abonnement wordt vooruit betaald en daartegenover staat dat ze 20% korting krijgen op het uurtarief. Overigens ben ik al sinds het prille initiatief in 2006 regelmatig betrokken bij de ontwikkeling van het Ubuntuplein, maar nog niet met deze ‘officiële titel’.
In dit artikel beschrijf ik mijn ervaringen van het laatste half jaar gemeenschapscoaching bij het Ubuntuplein. Vanuit dit voorbeeld hoop ik beleefbaar te maken wat het werk als gemeenschapscoach inhoudt, wat nieuwe gemeenschapsvorming heel concreet is, en wat het vraagt van deelnemers/bewoners en gemeenschapscoach. Zoals bijvoorbeeld een ontwikkeling van het denken, van initiatiefkracht, van luisteren en van het vermogen processen waar te nemen.
Een nieuwe fase: het wonen begint
Het Ubuntuplein is gebouwd en opgeleverd in 2022, de mensen wonen er nu ongeveer anderhalf jaar (www.ubuntuplein.nl). In de coronatijd waren er nog maar ca. 25 leden van de vereniging, inmiddels wonen er 110 huishoudens. In korte tijd is de gemeenschap dus heel snel gegroeid en dat heeft veel enthousiasme en tegelijkertijd heel wat onrust en onzekerheid teweeg gebracht. Eén van de bewoners gebruikte het beeld van een schip voor de verhoudingen op het Ubuntuplein: er zijn verschillende kapiteins, stuurmannen, matrozen, maar ook verstekelingen, die zich niet echt verbinden met het geheel.
In de turbulente tijd voor en rondom de zomer, toen iedereen net verhuisd was, en het bestuur het stokje over wilde dragen, ontstond de vraag: hoe willen we dat een bestuur gaat functioneren? Moet het niet anders dan tot nu toe? Het bestuur was gevormd in de periode dat er nog maar 25 leden waren en had hard gewerkt om het initiatief na 16 jaar eindelijk tot realisatie te brengen in samenwerking met de leden, en in samenwerking met een woningbouwcorporatie die van de werkwijze van het Ubuntuplein met gedragen besluitvorming niet veel begreep. Er was in het algemeen veel waardering voor hun werk.
Hoe nu verder met besturen?
Op een aantal bijeenkomsten, ‘Ubuntupractica’[1] geheten, ben ik vanaf het voorjaar uitgenodigd geweest om te spreken over gedragen besluitvorming als een werkwijze om tot andere vormen van bestuur te komen. Steeds weer heb ik de stappen opgebouwd en laten zien hoe het besluitvormingsproces verloopt en hoe daarin draagvlak komt in het bewustzijn van mensen voor het te nemen besluit. Een initiatiefgroep die zich zorgen maakte over het bestuur (dat aan het einde van haar Latijn was) heeft het op zich genomen om deze practica te organiseren, met bewoners te spreken, tussentijds ook avonden te houden om daarover in gesprek te gaan. Zo ontstond een samenwerking tussen bewoners en mij.
Tijdens de practica heb ik behalve het beeld van gedragen besluitvorming, ook een beeld geschetst van hoe de samenwerking eruit kan zien, met tal van werkgroepen, mandaatgroepen, enz. die onderling met gedragen besluitvorming afstemmen. Ik herinner me nog de bijeenkomst waarop we de groepen die er inmiddels al waren, allemaal vanuit initiatief van de mensen, in de ruimte bij elkaar lieten staan, met een bord omhoog wat ze aan het doen waren. Er ontstond daardoor een opgewekte levendige stemming in de zaal: kijk eens wat we al doen. Zo probeerde ik het opbouwen van onderop verder in bewustzijn te laten komen; een manier om in de ervaring en de beleving te brengen dat de nieuwe gemeenschap niet vanuit hiërarchische aansturing tot stand komt en dat het al gaande is. Dat blijkt steeds weer cruciaal: kijk naar de werkelijkheid met een open blik, en zie wat er sociaal gaande
is.
Ik geloof dat ik het ze wel moeilijk heb gemaakt door ook nog de drie gebieden in kaart te brengen waarin deze groepen functioneerden. Allemaal om het hiërarchische beeld van besluitvorming en aansturing te doorbreken en te laten zien dat een gemeenschap gedifferentieerd is. Het is voor mij een hele kunst om met alles wat ik inmiddels na al die jaren heb geleerd en ontdekt, steeds weer te zoeken hoe ik kan aansluiten bij waar mensen staan. Zeker als dat zo heel verschillend is in een grote groep. In bovenstaand beeld heb ik laten zien welke groepen er al zijn, nog kunnen komen en dat ze in verschillende gebieden hun hoofdactiviteit hebben. Ook heb ik de begrippen Ubu en Ntu er een plaats in gegeven. Eerder stuiten begrippen als geestelijke wereld bij sommige mensen op weerstand. Het begrip ubuntu bestaat uit twee delen: ‘ubu’ en ‘ntu’. ‘Ubu’ kun je opvatten als het alles omvattende, het geheel, de eenheid van het totaal, het universum. ‘Ntu’ is het ontwikkelen, het ontvouwen van het universum door de mens[2].
Draagvlak voor gedragen besluitvorming
Het bleek niet zo eenvoudig om in een zo grote groep de gedragen besluitvorming over het voetlicht te krijgen. Wat me daarin opvalt, is dat het vaak moeilijk is voor de bewoners om in processen te denken en in het gesprek mee te doen vanuit vertrouwen dat je er samen uitkomt. Mensen vallen terug op wantrouwen vanuit oude ervaringen. Zo waren sommigen bijvoorbeeld bezorgd dat de besluitvormingsgroep die het proces inricht en tot een gedragen besluit gaat komen, de macht zou grijpen als het ware en over hun hoofden heen zou besluiten. ‘Maar dan besluiten ze straks iets, en dan zitten wij daarmee’. Of: ‘Maar de ALV moet toch besluiten, dat staat toch in de statuten?’ Het helpt dan niet, dat al verschillende keren heeft geklonken dat het juist om draagvlak gaat: de oude ervaringen schuiven ervoor en brengen de zorgen naar boven, omdat het nieuwe nog zo onbekend is en voor de meesten nog niet in de ervaring is. Verschillende bewoners hadden echter al een paar keer een gedragen besluitvormingsproces onder mijn begeleiding meegemaakt. Zij deden vaak een goed woordje voor het proces. Stap voor stap heb ik, samen met de initiatiefgroep, maar ook met het bestuur dat dit ondersteunde, en met verschillende bewoners die het proces kenden, gedragen besluitvorming in beeld kunnen brengen als een geschikte manier om samen te werken aan een besluit over het vraagstuk van een nieuwe vorm van besturen. Bij het derde practicum bleek dat er daar draagvlak was om een besluitvormingsgroep te gaan vormen op een volgende bijeenkomst. De initiatiefgroep organiseerde in de tussentijd avonden om hierover nog vragen te kunnen stellen, ook voor mensen die niet op het practicum waren. Dat werd erg gewaardeerd en bracht het draagvlak verder. Het vinden van draagvlak voor deze wijze van besluitvorming is belangrijk, ook al is in de instapgesprekken aangegeven dat er met gedragen besluitvorming wordt gewerkt.
Het vormen van een besluitgroep
Op het laatste practicum in deze reeks heb ik in een groep van ruim 50 mensen het proces begeleid om tot een besluitgroep te komen. Er was de verwachting ontstaan dat ieder individueel iemand zou kunnen voordragen. Mensen die niet op het practicum konden zijn hadden ook iemand kunnen voordragen per mail. Tussendoor speelde overigens ook nog, dat er misverstanden waren over dit proces, alsof het zou leiden tot de keuze voor een nieuw bestuur. Een groep was opgestaan om zelf een alternatief bestuur te gaan vormen, om zich kandidaat te stellen voor als het bestuur, zoals ze voornemens was, in september zou opstappen. Ergens was het idee alsof er op de practica al een nieuw bestuur gevormd zou gaan worden.
Als gemeenschapscoach sta je in het krachtenveld waarin dit allemaal meedoet, en geef je je over aan het proces en het vertrouwen dat je hebt er samen uit te gaan komen. Eerdere ervaringen dat dat lukt helpen daar natuurlijk bij, evenals inzicht in het proces en de waarneming van het concrete sociale proces (inclusief tegenkrachten daarin). Het proces heeft een richting, maar is tegelijkertijd niet resultaatgericht: er mogen dingen ‘mis’ lopen, het verloop kent verrassingen. De openheid daarvoor kun je alleen opbrengen als je er ook stevig in staat. Dat vormt een bovenpersoonlijke kracht in het proces, in dienst van de gemeenschap, maar wordt soms ervaren als een persoonlijke wil (daar is men natuurlijk in veel sociale situaties in deze tijd mee bekend). Daardoor ontstond er ook weerstand, zeker omdat ik ter plekke besloot om eerste in subgroepen in gesprek te gaan over kandidaten voor de besluitgroep, en die per groep te laten noemen. Ook al maakte ik het mogelijk dat iemand toch nog een andere naam zou noemen, het was moeilijk voor sommigen deze aanpak te aanvaarden, omdat een andere verwachting was gewekt.
Voor mij was het nieuw om in een zo grote groep een besluitgroep te vormen en ik doorzag dat het met het één voor één noemen van namen niet goed zou gaan. Ik vertrouw op mijn intuïtie en ervaring, maar kan niet altijd ter plekke dat weerk uitleggen. Ik weet ook dat er nog alle gelegenheid is in het proces om namen toe te voegen, bezwaren te uiten enzovoort.
Ook vanuit de bewoners, deelnemers aan het gesprek, is vertrouwen in het proces nodig, een eerste terughouding van persoonlijke mening en zorgen, het blijven waarnemen van wat er gebeurt. De dagelijkse begrippen schieten dan tekort om het proces hier te beschrijven. Ik doe een poging woorden en beelden te vinden die toch laten zien wat er gebeur, en hopelijk kun je het inkleuren vanuit je eigen beleving en ervaring. Vanuit het ‘lege midden’ in de mens en de gemeenschap, ontstaat sociale ruimte met daarin als het ware een woordeloos gesprek, waarin af en toe iets gezegd wordt, dan door de één, dan door de ander, wat op dat moment ‘aan de orde is’. Dat is dan geen ‘persoonlijke orde(ning)’ (zoals het eigen belang, de eigen zorgen of misschien zelfs angsten) maar een bovenpersoonlijke orde. Ook wat dan in eerste instantie misschien vanuit eigen zorgen zou worden uitgesproken , wordt dan ingebracht voor het geheel. Dat is waarneembaar vanuit de onderzoekende houding van de inbrenger, en wordt door de anderen ook zo beleefd. Je zou kunnen zeggen: dan spreekt ieder ‘in de geest van’ Ubuntu. Dat is wat wezenlijk gemeenschapvormend werkt en wat elke keer weer opnieuw gevonden moet worden vanuit een innerlijke activiteit, open en vragend: niet aan een autoriteit, maar aan elkaar en aan wat zich in de sociale werkelijkheid voordoet.
Zo stellen mensen bijvoorbeeld vragen in het proces, als: wat doen we dan met de mensen die eerder per mail een naam hebben doorgegeven? En inderdaad waren we dat nog vergeten. Ze gaan meedenken met het proces: moeten we nu niet eerst…….? Zien wat er nodig is. Zo stapte bijvoorbeeld iemand naar voren toen de besluitvormingsgroep bijna rond was, om zichzelf voor te dragen (terwijl je normaal gesproken een ander voordraagt): ‘Ik wil graag mezelf nog voordragen, omdat ik ervaring heb in een besluitvormingsgroep en ik er heel enthousiast voor ben’. Ook zij komt dan in de rij met namen te staan, en blijkt uiteindelijk deel te gaan uitmaken van de groep, met draagvlak van de aanwezigen. Als dan blijkt dat de besluitvormingsgroep rondkomt, treedt iemand enthousiast naar voren en vraagt applaus voor de groep en dat we eruit gekomen zijn…. Zodra dit soort dingen zich voordoen, weet je als gemeenschapscoach dat meer mensen het proces waarnemen en met het oog op het geheel spreken en handelen.
De besluitvormingsgroep aan het werk, vanuit een waarneming van processen en van het geheel
heeft inmiddels verschillende beeldvormingsbijeenkomsten georganiseerd en zijn enthousiast. Ook de deelnemers aan die bijeenkomsten zijn enthousiast over hoe het gesprek dan verloopt. Het gaat heel anders dan ze gewend zijn, omdat er ruimte is voor iedereen om zich uit te spreken over wat ze belangrijk vinden, zonder dat het al tot oplossingen leidt of mensen tegenover elkaar komen te staan. ‘Mensen geven aan met de beeldvormingsavonden nog nooit zo’n leuke avond te hebben gehad’ vertelt iemand van de besluitgroep op het onderlinge overleg dat ik begeleid.
In de Nieuwsbrief van het Ubuntuplein wordt de gemeenschap steeds meegenomen in de stappen die gezet gaan worden en de inhoudelijke ontwikkeling. Bijvoorbeeld over de beeldvormingsbijeenkomsten werd geschreven: ‘Er kwam steeds een rijkdom aan beelden naar voren, die vaak uitdrukking gaven aan een vorm van gemeenschap. Bewust of onbewust waart de Ubuntu gedachte hier rond! Aansluitend was er dan een gesprek om te zoeken naar verschillen en overeenkomsten..’ En: ‘We hebben de balans opgemaakt door de vraag te stellen: “Zijn er overeenkomsten te ontdekken tussen al deze beelden”? Met als resultaat:
1. Beelden die vooral beweging en samenhang accentueren
2. Beelden die vooral het sociale leven en speelruimte accentueren
3. Beelden die vooral een ‘op weg’ accentueren
En wat spreekt uit deze ‘verdichting’ van al die beelden:
- een sterk verlangen naar samenhang
- een verlangen naar beweeglijkheid
- een verlangen naar creativiteit en een rijk sociaal leven
- en dat alles toekomst – en ontwikkelingsgericht’
De besluitvormingsgroep heeft zelf nog geen beeld onder woorden gebracht waarin dit alles wordt samengevat. Voor mij kwam direct het beeld van het harteorgaan op, dat alles waarneemt wat in het het lichaam gebeurt.
Het vraagstuk heeft zich dankzij de besluitgroep ondertussen ook doorontwikkeld. Van : Hoe geven we gemeenschapsvormend bestuur vorm op het Ubuntuplein?, via: Hoe kunnen we onze vereniging zo inrichten, dat de leden en het bestuur elkaar optimaal ondersteunen c.q. versterken bij het verwerkelijken van de doelstellingen van onze vereniging?’ naar : Hoe willen wij ons organiseren’?
Eén van de leden van de besluitgroep heeft een tekening gemaakt van welke groepen er allemaal al zijn, oftewel: wat er spontaan al allemaal georganiseerd is. Ze vinden het belangrijk om te zien welke woorden we voor welke (soort) groepen gebruiken. Uit alle groepen zou een kring kunnen ontstaan om het bestuur heen, als het beeld in het midden komt. In gesprek met twee bewoners kwam naar voren dat het bestuur ook één van de initiatiefgroepen kan zijn. Met een soort buitendienst. Ook een vertrouwenscommissie moet nog ontstaan. Tijdens het gesprek gaat door mij heen: Hoe houden de vormen hun leven? Hoe kan iets sterven?’ Kort daarna maakt E. de opmerking: ‘Het gevaar is dat er een bepaalde onbeweeglijkheid in komt. Er moeten ook incidentele groepen kunnen zijn, die een taak op zich nemen en weer loslaten’. Op één van de avonden merkte iemand op: we komen nu op een organisatievorm uit die over een paar jaar misschien verouderd is, dan moeten we het ook weer kunnen vernieuwen. Zo zie je dat door verschillende mensen eenzelfde waarneming heengaat die tegelijkertijd een onderzoek is vanuit het geheel.
In het gesprek binnen de besluitvormingsgroep wordt steeds meer in processen en gehelen waargenomen en gedacht. Er ontstaat een gesprek over het feit dat we het besluitvormingsproces veel meer vanuit de gemeenschap die Ubuntuplein is inrichten, dan vanuit de coöperatieve vereniging (de rechtsvorm) Ubuntuplein. Ook hier blijkt dat het denken in vaste vormen, juridische structuren, wijkt voor het levende denken over een gemeenschap en processen.
Eén van de leden van de groep merkt op: ‘Het is lastiger om zo te denken überhaupt, om onderscheid te maken tussen gemeenschap en vereniging. Wat voor gemeenschap we zijn is afhankelijk van de mensen die er zijn; het is b.v. heel anders als mensen moeilijk initiatieven nemen, dan wanneer ze veel initiatieven nemen. Wij zijn deze gemeenschap IN ONTWIKKELING, zo moeten we kijken, in plaats van: een vereniging doet zus en zo. We hebben een plannetje waarmee we gedragen besluiten kunnen nemen, dat is een zoekende weg.. En: ‘Er zijn eigenlijk 3 gebieden[3] te onderscheiden
Huisvesting, met het bewonersplatform
De vereniging, dat kan bottum op, top down enz.
De gemeenschap, als broedplaats, met initiatieven
In hoe we ons gaan organiseren, moeten we met die drie gebieden rekening houden. Op al die gebieden is al heel veel.’
In het hart van de gemeenschap en haar streven
In de besluitgroep komt naar aanleiding van de gesprekken ook steeds Ubuntu als centraal begrip naar voren. Het bijzondere van het begrip Ubuntu is, dat het geen vastomlijnd begrip is. Ubuntu komt van het Zulu-gezegde: ‘Umuntu ngumuntu ngabantu’. Dit betekent ‘een mens wordt pas een mens door andere mensen’[4]. Het heeft te maken met een streven naar gemeenschapsvorming. Het vraagt om het waarnemen van het algemeen menselijke en het sociale, en dus van (niet fysiek waarneembare) processen. Het blijkt dat dit niet vast omlijnde begrip een grote hulp is om vanuit een onderzoekende houding met elkaar de gemeenschap vorm te geven. Vanwege de inhoudelijke betekenis én vanwege het niet vastomlijnd zijn, het niet verbonden zijn aan bekende begrippen.
De besluitgroep komt in haar zoekproces ook bij deze kern van de zaak, het hart van de gemeenschap, terecht in haar gesprekken:
E: ‘Uit alle verzamelde beelden bij de beeldvormingsbijeenkomsten spreekt al de hele Ubuntugedachte’ Een ander, L: ‘Het is de vraag in hoeverre we die gedachte begrijpen.’ E: ‘Het gaat er toch over dat je elkaar versterkt in de gemeenschap. En niet: we moeten eerst een Ubuntu-examen doen. Het zal niet altijd volgens onze verlangens zijn.’ En F: ‘Ook al weet ik niet precies onder woorden te brengen wat Ubuntu is, het inspireert me wel, ik doe het wel, ik herken het wel bij anderen.’
L: ‘De Ubuntu gedachte is er en we willen er iets mee. We zijn onderdeel van de wereldontwikkeling in de mensheid. We zijn op het einde gekomen van een tijdperk, wat gekenmerkt werd door het afgescheiden zijn van mensen, waarin mensen als concurrenten leven (of volgens Hobbes: homo hominis lupus est). Hier op het Ubuntuplein is een (deel onbewuste) reactie op wat er gaande is in de wereld. We willen iets anders. Het is heel moeilijk in woorden te vangen.
Waar we naar verlangen, dat zijn wel as. Als we buiten onszelf, in de systemen, de verandering zoeken, dan zoeken we op de verkeerde plaats. . Als we het in onszelf zoeken, dan zijn er geen woorden meer. Ubuntu is deel van deze ontwikkeling. Ik zie dat we de grenzen van het materialisme gaan voelen in de samenleving. Er zijn mensen die dit op systeemniveau willen oplossen. En anderen die het van onderop met initiatieven willen doen, zoals wij’.
Er wordt ook geconstateerd en zelfs in het Pleinnieuws opgenomen dat de mensen op het Ubuntuplein van een generatie zijn ‘die (….) in hun jeugd de vrijheidsdrang (hebben) beleefd om ons te ontdoen van bestaande structuren. En dat deden we samen. Of wel door te gaan werken in een kibboets, of om op De Dam te zitten en te gaan slapen in een sleepin, of een bezoek aan Ruigoord, Findhorn of de Hobbitstee. Of door het delen van de keuken en de douche in huis waar je een kamer(tje) huurde. Etc. Ook toen al hadden velen van ons een (misschien onbewust) verlangen naar gemeenschap. We zijn vele jaren verder, maar ‘een hang’ naar ‘samen’ (samenhang) is en blijft kennelijk latent aanwezig. Alleen nu wel met wat meer privacy dan toen’.
Eerste analyse en conclusies
- De samenwerking met een aantal mensen uit de gemeenschap is belangrijk om als gemeenschapscoach zo goed mogelijk aan te kunnen sluiten met inhoud en programma bij waar de gemeenschap staat. Daar hebben de deelnemers zelf het meeste voeling mee en in voorbereidende gesprekken kan e.e.a. op elkaar worden afgestemd, zoals ik dat met de initiatiefgroep heb gedaan ter voorbereiding van de practicabijeenkomsten.
- Leden van de gemeenschap die vanuit eenzelfde houding meedenken, mee waarnemen, opstaan indien gepast, zijn onmisbaar. Hier geldt de realiteit: ‘waar twee mensen in mijn naam aanwezig zijn, ben ik in hun midden’. Een grootse uitspraak voor wat wij als kleine mensen proberen, maar toch een nabije werkelijkheid. In een zo’n grote gemeenschap met mensen met zo verschillende ervaringen en verschillend bewustzijn, is het voorwerk op tal van manieren helpend, bijvoorbeeld doordat voor kleinere groepen lezingen over nieuwe gemeenschapvorming worden gegeven of sommige mensen een basiscursus gedragen besluitvorming volgen. In kleinere gemeenschappen kunnen mensen vanuit hun eigen levenservaring al een vergelijkbare houding hebben ontwikkeld en meedoen in het proces wat je als gemeenschapscoach probeert vorm te geven.
- Het gebied waarin de sociale processen tussen mensen zich afspelen, reële werking hebben, is het gebied van de levensprocessen, oftewel het etherische gebied. Dat gebied is zo totaal anders dan de fysiek zichtbare werkelijkheid, dat we onze vermogens om in dat gebied waar te nemen moeten ontwikkelen, nieuwe manieren van communiceren nodig hebben en een houding die niet resultaatgericht is, maar ontwikkelingsgericht, gericht op het menselijke. Veel mensen hebben die vermogens al, maar er wordt in de sociale structuren geen beroep op gedaan. Een gemeenschapscoach richt het onderzoekende gesprek, de besluitvormingsprocessen en andere communicatie zo in, dat deze vermogens wel aangesproken worden. Als voldoende mensen daarin meedoen, ontstaat geleidelijk aan een nieuwe sociale cultuur waarnaar een groot verlangen blijkt te zijn.
- Als gemeenschapscoach lijk ik steeds minder te hoeven doen. Ik blijf natuurlijk steeds vragend, actief betrokken en zelfs als ik ze niet uitspreek blijken mijn waarnemingen mee te doen. Ook mijn expertise voor het inrichten van de besluitvormingsprocessen blijft nog even nodig, omdat die vormgeving echt nieuw is en geoefend moet worden.
Het Ubuntuplein is al een levende gemeenschap met veel potentie voor de toekomst…… Ik ben dankbaar dat ik met deze mensen mag samenwerken.
Ingrid Busink
22 december 2023
[1] Ubuntupractica worden al sinds enkele jaren, ook al voor de oplevering van de woningen, georganiseerd om aan gemeenschapsvorming te werken.
[2] https://hetubuntugesprek.nl/hetubuntugesprek.nl/over-ubuntu.html
[3] Vergelijkbaar met de gebieden in de tekening met de lemniscaat, maar nu in de omgekeerde volgorde
[4] https://hetubuntugesprek.nl/hetubuntugesprek.nl/over-ubuntu.html
© De Grondsteen 2024
